English
Nghề sơn truyền thống là một trong những ngành nghề thủ công mỹ nghệ có bề dày lịch sử tại Việt Nam. Không chỉ mang lại giá trị kinh tế, nghề sơn còn là một phần quan trọng trong văn hóa, nghệ thuật và tâm hồn của người Việt.
Nghề sơn có nguồn gốc từ rất sớm, gắn liền với sự phát triển của nghệ thuật điêu khắc và hội họa. Trong thời kỳ phong kiến, sơn là một trong những vật liệu chính được sử dụng để trang trí các công trình kiến trúc, cũng như các sản phẩm mỹ nghệ. Những sản phẩm sơn truyền thống không chỉ đơn thuần là đồ dùng mà còn mang giá trị tinh thần, thể hiện đẳng cấp và nghệ thuật của thời kỳ đó.
Nguồn gốc của nghề sơn được chứng minh qua các nguồn tư liệu: sử học, truyền thuyết, văn học dân gian, tư liệu thương mại, đặc biệt là những tư liệu khảo cổ học.
Giai đoạn trước năm 1945: Những ghi chép về sơn ở giai đoạn này là do một số sử gia phong kiến Việt Nam, Trung Quốc cũng như một số học giả, nhà buôn người Pháp thực hiện. Tuy nhiên việc ghi chép còn rất sơ lược và gián tiếp. Chủ yếu tập trung nói về nhựa sơn, cây sơn, phong tục dùng sơn, đôi điều về nghề sơn chưa có công trình nào nhắc đến dưới góc độ tư liệu lịch sử.
Giai đoạn sau năm 1945 : Những phát hiện và nghiên cứu đồ sơn của giai đoạn này gắn liền với kết quả khai quật của các nhà khảo cổ học Việt Nam, cũng như những cố gắng tìm tòi về hàng sơn, sơn mài của các nhà nghiên cứu mỹ thuật Việt Nam. Trong đó đáng chú ý là những ngôi mộ quan tài hình thuyền có niên đại của những thế kỷ trước và sau Công nguyên: như Việt Khê, Châu Đan, Châu Sơn. Trong số đó là những nghiên cứu mỹ thuật có đề cập đến sơn và sơn mài phải kể đến Lê Quốc Lộc, Lê Kim Mỹ, Thái Bá Vân. Tuy nhiên những tác giả này dường như không khảo sát về đồ sơn Việt Nam ở một giai đoạn lịch sử cụ thể nào. Cũng trong khoảng thời gian này nhiều tác giả cũng đã tìm hiểu nghề sơn Việt Nam qua những di vật hiện còn tồn tại trong các đình, chùa, miếu,… Có thể nói ở giai đoạn thứ hai này nghiên cứu nghề sơn đã thu hút được đông đảo các nhà nghiên cứu thuộc các lĩnh vực khác nhau, bước đầu đã làm rõ sự xuất hiện đầu tiên của đồ sơn Việt Nam và những giá trị của chúng trong dòng phát triển văn hoá dân tộc.
Từ xa xưa cho đến nay nghề sơn được nhân dân tôn trọng không những vì đó là nghề chân chính mà điều lớn lao hơn bởi chỉ nghề sơn mới mang giá trị thực dụng trong các đồ thờ tôn kính, đồ dùng thường ngày của nhân dân ta. Và để tạo ra những đồ sơn đẹp thì việc tạo ra các loại sơn rất quan trọng. Quy trình sản xuất sơn truyền thống thường bao gồm các bước sau:
– Chuẩn bị nguyên liệu: Nguyên liệu chính để sản xuất sơn bao gồm nhựa cây, bột màu tự nhiên, và các phụ gia như dầu thực vật. Các nguyên liệu này thường được thu hoạch từ thiên nhiên, đảm bảo tính thân thiện với môi trường.
– Pha trộn: Nhựa và bột màu được pha trộn với nhau theo tỷ lệ nhất định. Quá trình này đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm để đạt được màu sắc và độ bóng mong muốn.
– Đánh bóng: Sau khi sơn được áp dụng lên bề mặt sản phẩm, các nghệ nhân sẽ thực hiện công đoạn đánh bóng, giúp sản phẩm trở nên sáng bóng và bền đẹp hơn.
– Khô tự nhiên: Sơn truyền thống thường khô tự nhiên, giúp sản phẩm giữ được độ bền và màu sắc lâu dài.
Việt Nam có nhiều loại sơn truyền thống, mỗi loại mang những đặc điểm và ứng dụng riêng:
– Sơn mài: Là loại sơn được làm từ nhựa cây và bột màu, sơn mài thường được sử dụng để trang trí các sản phẩm như tranh, đồ gỗ, và đồ trang sức. Sơn mài có độ bóng cao và màu sắc rực rỡ.
– Sơn dầu: Được chiết xuất từ dầu thực vật, sơn dầu thường được sử dụng trong hội họa. Loại sơn này có khả năng bám dính tốt và khô chậm, cho phép nghệ sĩ thao tác dễ dàng hơn.
– Sơn nước: Là loại sơn dễ sử dụng và nhanh khô, sơn nước thường được dùng cho các sản phẩm nội thất và trang trí nhà cửa.
Các sản phẩm từ nghề sơn truyền thống rất đa dạng, bao gồm:
– Tranh sơn mài: Là sản phẩm nghệ thuật độc đáo, tranh sơn mài thường thể hiện các chủ đề như thiên nhiên, con người và văn hóa Việt Nam. Các nghệ sĩ sử dụng nhiều kỹ thuật khác nhau để tạo nên những tác phẩm đầy màu sắc và ý nghĩa.
– Đồ gỗ sơn mài: Các sản phẩm đồ gỗ được sơn mài không chỉ đẹp mà còn bền bỉ, thường được sử dụng trong trang trí nội thất.
– Đồ trang sức: Nhiều nghệ nhân còn tạo ra những món đồ trang sức độc đáo từ sơn mài, mang lại vẻ đẹp tinh tế và khác biệt.
Nghề sơn không chỉ là một nghề mà còn là một phần của văn hóa Việt Nam. Những sản phẩm từ sơn mang trong mình tâm tư, tình cảm của người nghệ nhân. Mỗi tác phẩm không chỉ đơn thuần là một sản phẩm mỹ nghệ mà còn là một câu chuyện, một thông điệp sâu sắc về cuộc sống.
Nghề sơn còn có vai trò quan trọng trong các nghi lễ tâm linh. Những sản phẩm từ sơn, như tượng thờ, bát hương, hay đồ lễ, thường được sử dụng trong các dịp lễ hội, thể hiện lòng tôn kính và biết ơn của con người đối với các vị thần linh và tổ tiên. Nghề sơn cũng gắn liền với nhiều phong tục tập quán của người Việt. Trong các dịp lễ tết, người dân thường sử dụng các sản phẩm sơn mài để trang trí nhà cửa, thể hiện sự no ấm, hạnh phúc và sự kính trọng đối với tổ tiên.
Nghệ thuật điêu khắc ở Việt Nam có rất nhiều pho tượng nổi tiếng được chế tác bằng các kỹ thuật sơn đặc biệt. Dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu:
- Tượng Phật tại Chùa Một Cột (Chùa Bút)
Tượng Phật ở chùa Một Cột là một trong những biểu tượng văn hóa của Việt Nam. Pho tượng được sơn màu vàng, thể hiện sự tôn nghiêm và thanh thoát. Kỹ thuật sơn mài giúp làm nổi bật vẻ đẹp của tượng, đồng thời bảo vệ khỏi tác động của môi trường.
Tượng Phật bà Quan Âm nghìn mắt nghìn tay, tư liệu internet.
- Tượng Phật Quan Âm chùa Hạ, Vĩnh Phúc.
Năm 1962 bức tượng Phật Quan Âm của chùa Hội Hạ may mắn được phát hiện và bảo tồn đến ngày nay. Bức tượng sơn son thép vàng tạo sự uy nghiêm và trang trọng. Và hiện nay tượng phật Quan Âm đang được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ Thuật Việt Nam.
- 3. Tượng Thần Tài tại các cửa hàng
Các tượng Thần Tài được sơn với kỹ thuật đặc biệt, thường sử dụng sơn mài để tạo độ bóng và màu sắc bắt mắt. Những tượng này không chỉ có ý nghĩa tâm linh mà còn được xem như biểu tượng của tài lộc và thịnh vượng.
Ảnh: Tượng Thần Tài, Thổ Địa, Tư liệu Internet
- 4. Tượng các vị thần trong các lễ hội dân gian.
Nhiều pho tượng trong các lễ hội truyền thống của Việt Nam, như các tượng trong lễ hội đền, chùa, cũng sử dụng các kỹ thuật sơn đặc biệt. Những tượng này thường được sơn màu sắc rực rỡ, thể hiện sự tôn kính và cầu mong may mắn cho cộng đồng.
Những pho tượng nổi tiếng ở Việt Nam không chỉ thể hiện giá trị nghệ thuật mà còn mang ý nghĩa văn hóa và tâm linh sâu sắc. Kỹ thuật sơn đặc biệt đã góp phần làm nổi bật vẻ đẹp và bảo tồn các tác phẩm này qua thời gian, giữ gìn di sản văn hóa quý báu cho các thế hệ mai sau.
Mặc dù nghề sơn truyền thống có nhiều tiềm năng phát triển, nhưng cũng phải đối mặt với không ít thách thức: Cạnh tranh từ sản phẩm công nghiệp: Các sản phẩm sơn công nghiệp thường có giá thành rẻ hơn và dễ sản xuất hơn, điều này khiến nghề sơn truyền thống gặp khó khăn trong việc duy trì thị trường. Thiếu nguồn nhân lực: Ngày càng ít người trẻ có xu hướng theo đuổi nghề sơn truyền thống, do đó, nhiều kỹ thuật và bí quyết sản xuất có nguy cơ bị thất truyền.
Tuy nhiên, với sự quan tâm và bảo tồn từ cộng đồng, nhà nước nghề sơn truyền thống vẫn có thể phát triển mạnh mẽ trong tương lai. Các sản phẩm từ sơn truyền thống có thể được quảng bá ra thị trường quốc tế, giúp nâng cao giá trị văn hóa và kinh tế cho ngành nghề này.
Nghề sơn truyền thống của Việt Nam không chỉ là một ngành nghề mà còn là một di sản văn hóa quý giá. Với sự kết hợp giữa nghệ thuật và thủ công, nghề sơn truyền thống sẽ tiếp tục góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa Việt Nam trong tương lai. Việc bảo tồn và phát triển nghề sơn không chỉ giúp duy trì giá trị kinh tế mà còn giúp gìn giữ những giá trị văn hóa độc đáo của dân tộc
Tp. Hồ Chí Minh, ngày 07 tháng 11 năm 2024
Nguyễn Hà Thanh Trúc
Phòng Truyền thông – Giáo dục – Quan hệ Quốc tế
Tài liệu tham khảo:
- Lê Huyền (2003), Nghề Sơn Cổ Truyền Việt Nam, Tư liệu Thư viện Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ.
- Phan Cẩm Thượng (2024), Nghệ Thuật tượng Sơn Thép, Báo Đại Đoàn Kết.
https://daidoanket.vn/nghe-thuat-tuong-son-thep-10122199.html
- Dola (2017), Quy trình sản xuất sơn mài truyền thống, Dolavn.vn.
