Gùi là vật dụng gắn liền với cuộc sống của đồng bào các dân tộc vùng Trường Sơn – Tây Nguyên, đặc biệt là phụ nữ. Về các buôn làng, ai cũng dễ dàng bắt gặp hình ảnh mỗi buổi sáng hoặc chiều phụ nữ thường cõng chiếc gùi trên lưng, đựng từng bầu nước ngọt về nhà. Hoặc cảnh từ già đến trẻ nhỏ, đàn ông hay đàn bà đều đeo những chiếc gùi lên nương, xuống chợ…

Theo phong tục mẫu hệ của các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, thanh niên lớn lên phải biết đan lát, mà đặc biệt là chiếc gùi; nếu không sẽ không lấy được vợ. Chỉ cần nhìn những ngón tay của chàng thanh niên trong làng, bố mẹ cô gái sẽ nhận biết được người này có biết đan lát hay không. Họ chọn cho con gái một thanh niên biết đan lát để sau về biết đan gùi, đan các vật dụng như rổ, rá, nơm cá… Việc đan lát cần sự tỉ mỉ, siêng năng, khéo léo chứng tỏ người đàn ông có trách nhiệm với gia đình. Các cô gái sẽ nghe lời bố mẹ, bắt chồng là những chàng trai thường ngồi đan gùi trên nhà Rông của làng. Chiếc gùi vì vậy cũng được xem như một bảo chứng cho hôn nhân.

Cuộc sống của các dân tộc vùng Trường Sơn – Tây Nguyên chủ yếu sinh sống trên những vùng núi cao, dưới các thung lũng, sườn đồi, đi lại khó khăn, hiểm trở. Bởi vậy chiếc gùi vẫn là công cụ vận chuyển hiệu quả. Khi đeo gùi trên đôi vai, trọng tâm hàng hoá thấp xuống, người gùi phải hơi nhoai người về phía trước để giữ thăng bằng nên việc dốc lên hay dốc xuống rất an toàn. Trong khi gùi, hai cánh tay được rảnh để bấu vào vách đá, cây rừng hay một chiếc gậy để chống đi đường xa cho có lực, đỡ mỏi.

Gùi có nhiều loại và công dụng khác nhau, nhưng phổ biến nhất là gùi thân tròn và gùi thân dẹt. Đối với gùi thân tròn thì có loại đan dày (nan nhỏ),có nắp hoặc không có nắp dùng đựng lúa gạo, bắp… và đan thưa (nan to) dùng để lấy củi, đựng rau hoặc đựng bầu khi đi lấy nước… Còn loại thân dẹt có một hoặc ba ngăn thường đan bằng mây nan nhỏ dùng cho đàn ông đi rẫy, đi săn để đựng cơm, thuốc hút… thuận tiện khi luồn lách trong rừng.

Những chiếc gùi này thường được làm từ tre và các loài cây thuộc họ tre, nứa và mây. Dây mây được dùng để quấn miệng hoặc làm đế gùi, đan quai gùi. Đế gùi thường được làm bằng mây hoặc các loại gỗ mềm để dễ uốn hình tròn, vuông. Khi đan thân gùi, các nghệ nhân sẽ tạo hoa văn trang trí bằng việc thêm hoa văn màu đen, đỏ hoặc lật xen kẽ các nan cùng màu. Thân gùi có thể nẹp tre hoặc mây qua các trụgóc. Nẹp thân được ốp vào thân gùi bằng dây mây. Tất cả các công đoạn đều được làm tỉ mỉ, chắc chắn để gùi có thể sử dụng lâu dài, nhất là phần quai gùi dễ bị đứt khi tải đồ vật nặng.

Đối với đồng bào dân tộc thiểu số, chiếc gùi không phải chỉ là đồ đựng thuần tuý mà còn là đồ trang trí thể hiện óc thẩm mỹ và bàn tay khéo léo của người đan. Do vậy, trên thân gùi thường có nhiều hoa văn cầu kỳ, thể hiện nét văn hoá truyền thống. Mỗi dân tộc lại có cách đan gùi, hình dáng và hoa văn thể hiện trên gùi cũng có nét riêng biệt.

Ngày nay, việc xã hội sử dụng túi ni lông tràn lan trong sinh hoạt làm ảnh hưởng đến môi trường sống của chính con người và các loài động vật trên thế giới. Với văn hoá dùng gùi để đựng các vật dụng mua từ chợ, các dân tộc vùng Trường Sơn – Tây Nguyên đang góp phần bảo vệ môi trường sống xung quanh, nói không với rác thải nhựa. Trong cuộc sống hiện đại hôm nay, có nhiều công cụ để thay thế nhưng chiếc gùi vẫn luôn là vật dụng quan trọng, gần gũi, là nét đẹp riêng của dân tộc cần được bảo tồn và phát huy giá trị vốn có.

Có thể thấy, từ xa xưa chiếc gùi đã mang đậm nét văn hoá đặc trưng của các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, ngày nay những chiếc gùi này lại càng được trân quý bởi giá trị bảo vệ môi trường mà nó mang lại. Gùi không chỉ là vật dụng trong đời sống sinh hoạt của các dân tộc Tây Nguyên mà nó còn giữ vai trò quan trọng trong các dịp tổ chức lễ hội của dân tộc.

Hiện nay, tại Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ đang lưu giữ và bảo quản Bộ sưu tập gồm hơn 100 chiếc gùi các loại được sưu tầm từ đầu thập niên 90 của thế kỷ XX đến nay. Đặc biệt trong đợt trưng bày chuyên đề “Một số nông cụ truyền thống của phụ nữ miền Nam”, Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ đã chọn ra những chiếc gùi tiêu biểu để trưng bày nhằm phản ánh vai trò của phụ nữ trong sinh hoạt văn hoá cộng đồng và gia đình. Kính mời quý khách đến tham quan chuyên đề và nhìn ngắm vẻ đẹp độc đáo của những chiếc gùi mang đậm màu sắc văn hoá các dân tộc vùng Trường Sơn – Tây Nguyên.

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 12 tháng 7 năm 2022

Nguyễn Thị Kim Voanh

Phòng Truyền thông – Giáo dục – Quan hệ quốc tế

Tham khảo:

–http://yenson.tuyenquang.gov.vn/tin-tuc-su-kien/xa-hoi/chiec-gui-trong-van-hoa-nguoi-mong.html

–https://dantocmiennui.vn/chiec-gui-trong-van-hoa-cua-nguoi-jrai/292364.html