Trong lịch sử dựng nước và giữ nước, sánh vai cùng nam giới, người phụ nữ Việt Nam luôn tự hào về truyền thống: “giặc đến nhà đàn bà cũng đánh”. Đất ngã tư Long Hồ tỉnh Vĩnh Long cũng có một nữ chiến sỹ cách mạng gan dạ. Đó là anh hùng Nguyễn Thị Nhỏ.

Bà Nguyễn Thị Nhỏ tức Sáu Nhỏ, còn gọi là sáu Điếc, sinh năm 1909 trong một gia đình tiểu thương tại làng Long Hồ – chợ ngã tư, nay là Thị trấn Long Hồ thuộc tỉnh Vĩnh Long. Bà là con của ông Nguyễn Văn Vũng và bà Tống Thị Tòng. Sinh trưởng trong gia đình giàu truyền thống cách mạng, có nhiều anh em tham gia hoạt động cách mạng; trong đó có ông Nguyễn Văn Nhung- một trong những đảng viên chi bộ Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Đồng chí Hội đầu tiên tỉnh Vĩnh Long và là Bí thư tỉnh ủy Vĩnh Long năm 1930, em bà là Nguyễn Thị Phụng- đảng viên hoạt động ở Chợ Lớn, từng ngồi tù thời kỳ chống Pháp. Từ lúc còn đi học bà Nguyễn Thị Nhỏ đã sớm chịu ảnh hưởng gia đình về tư tưởng yêu nước, yêu quê hương và căm ghét bọn thống trị bất công.

Tháng 3/1926, bà Nguyễn Thị Nhỏ tham gia phong trào học sinh – sinh viên và ở Nam kỳ rầm rộ xuống đường để tang nhà yêu nước Phan Chu Trinh. Sau đó, bà dạy học tại trường Hương Điểm (Bến Tre), với ước mong truyền đạt cho lớp học trò nhỏ về những tấm gương yêu nước, rồi bà chuyển về dạy tại “Sa Đéc học đường”. Tại Sa Đéc, bằng nhiều hành động yêu nước, bà đã chiếm được tình cảm của mọi người nơi đây. Năm 1927, bà được kết nạp Đảng tại Sa Đéc, được sinh hoạt chung với nhiều nhà cách mạng lớn như: Hà Huy Giáp, Nguyễn Văn Phát và thường xuyên liên lạc với Châu Văn Liêm ở Chợ Mới (Long Xuyên).

Đầu năm 1929, bà được cử đi học lớp huấn luyện chính trị do kỳ bộ Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí Hội (viết tắt VNTNCMĐCH) Nam Kỳ tổ chức. Giữa năm 1929, bà cùng ông Nguyễn Văn Phát được điều lên công tác tại cơ quan kỳ bộ ở số nhà 14 hẻm Ca-la-đơ (Sài Gòn – Chợ Lớn). Lúc lên đường bà hẹn ông Phát “đợi cách mạng thành công mới tổ chức đám cưới để lo làm tròn nhiệm vụ”. Ở Sài Gòn, bà Nguyễn Thị Nhỏ và một số đồng chí chịu trách nhiệm công tác biên tập, in và phát hành báo “công-nông-binh”, tờ nội san Bôn – sơ – Vich và tài liệu Đại hội lần thứ nhất của VNTNCMĐCH, công việc đang tiến triển thì bị địch phát hiện ra cơ quan kỳ bộ VNTNCMĐCH Nam Kỳ.

Ngày 23/9/1929 bị tên Sường tức Hồ Cao Cương trong cơ quan Kỳ bộ chỉ điểm, bà và các ông Nguyễn Văn Phát, Trần Ngọc Quế bị mật thám Pháp bắt, trong đợt này, chúng còn bắt ông Nguyễn Kim Cương – ủy viên Ban chấp hành Kỳ bộ; ông Phạm Văn Đồng – Bí thư Kỳ bộ TNCMDCH Nam Kỳ. Thực dân Pháp giam bà tại Khám lớn Sài Gòn, chúng dùng nhiều hình thức tra tấn dã man như quay điện, ném vào thùng phi đậy nắp, rồi dùng chày nện bên ngoài… nhưng bà nhất quyết không khai nửa lời, bà và ông Phát một mực khai nhận là vợ chồng, chủ ngôi nhà số 14 đường La – ca – đơ và bà là người ở tỉnh lên Sài Gòn làm công việc nội trợ gia đình. Những đòn tra tấn của bọn cai ngục làm đôi tai bà về sau thường sưng mủ; vì vậy mà các đồng chí và bạn tù về sau hay gọi bà là Sáu điếc, điếc vì sự hành hạ tàn bạo của địch và điếc luôn cả những đòn cám dỗ, mua chuộc của chúng; được 6 tháng, bọn mật thám buộc phải thả bà vì không đủ chứng cứ.

Tranh thủ lúc được thả, bà liên lạc ngay với ông Châu Văn Liêm là Bí thư Kỳ bộ thay ông Phạm Văn Đồng đã bị thực dân Pháp bắt, lúc đó VNTNCMĐCH đã giải tán, An Nam cộng sản Đảng được thành lập, Bà càng phấn khởi lao ngay vào nhiệm vụ và được kết nạp vào An Nam Cộng sản Đảng tháng 10/1929. Lấy lý do đi thăm chồng, bà được tổ chức cử vào khám lớn để liên lạc, truyền đạt chủ trương, quyết định của Đảng từ ngoài vào nhà tù. Các ông Tôn Đức Thắng, Phạm Văn Đồng và một số cán bộ của Đảng trong Khám lớn bấy giờ nhận được quyết định kết nạp vào An Nam Cộng sản Đảng là do bà Nguyễn Thị Nhỏ đem quyết định từ ngoài vào khám lớn. Tại cuộc họp của Đảng tháng 11/1930 ở Long Hiện, quận Bến Lức, tỉnh Chợ Lớn, ông Lê Quang Sung được bầu làm Bí thư tỉnh ủy, Bà Nguyễn Thị Nhỏ được bầu làm Phó bí thư của Tỉnh ủy Chợ Lớn. Cuối năm 1931, trong một chuyến công tác vào Sài Gòn, bà bị địch phục kích vây bắt. Lọt vào tay địch lần 2, bà bị tra tấn man rợ hơn trước; chúng áp dụng cực hình treo ngược bà lên trần nhà, vừa đánh vừa xối nước muối ớt lên mình, dùng điện gí vào thân thể, nung đỏ lưỡi thép ép vào da thịt mà chúng gọi là “ăn chả rán”, nhưng tất cả đều vô hiệu trước con người gai góc. Sau này, biết bà là một nhân vật quan trọng, chúng đem chiến sĩ cộng sản của ta bị bắt ra đối chất với bà để tìm ra manh mối. Đồng chí Hà Huy Giáp, lúc đó trong xứ ủy Nam kỳ bị chúng bắt ra đối chất với bà, kể lại: “Thái độ của bà Nguyễn Thị Nhỏ lúc ấy thật là gan góc. Tôi bị bắt giam ở bót Pô – Lô trong Chợ Lớn, chúng đem về Catina đối chất với chị. Catina là cơ quan tra tấn lớn nhất của Pháp ở Nam kỳ, chỉ cần một cái gật đầu của chị sáu Nhỏ là tôi sẽ phải lên máy chém, vậy mà âm mưu của chúng không bao giờ thành công khi tra tấn cũng như dụ dỗ Nguyễn Thị Nhỏ”.

Ngày 2 tháng 5 năm 1953, thực dân Pháp đưa 120 chiến sĩ cộng sản ra xử tại phiên tòa “Đại hình đặc biệt” ở Sài Gòn. Bà Nguyễn Thị Nhỏ và các ông Ngô Gia Tự, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Chí Diễu, Phạm Hùng, Lê Văn Chương…bị thực dân Pháp đưa ra xét xử trong phiên tòa kéo dài từ 2/5 đến 9/5/1933. Bà Nguyễn Thị Nhỏ là người phụ nữ duy nhất đứng lên tố cáo đanh thép chế độ tàn bạo của thực dân Pháp, bác bỏ lời buộc tội của địch với ý đồ vu cáo Đảng cộng sản Việt Nam Đông Dương. Sáng ngày 9/5/1933, thực dân Pháp tuyên án tử hình 8 người, trong đó có các ông Phạm Hùng, Lê Văn Lương, Lê Quang Sung, Nguyễn Thị Nhỏ; 19 án tù khổ sai chung thân; 79 án tù từ 5-20 năm. Vụ án này gây chấn động chính trị mạnh trong toàn Nam kỳ và lan rộng ra cả nước, gây nên làn sóng bất bình trong nhân dân tiến bộ. Do sức ép dư luận trong nước và ở Pháp, với sự can thiệp của luật sư tiến bộ người Pháp Kăng-xen-lơ-ri (Cancelleri), sau đó thực dân Pháp buộc phải hạ mức án của 8 án tử hình xuống còn án tù khổ sai chung thân, riêng Nguyễn Thị Nhỏ lãnh án 15 năm tù khổ sai.

Ngày 16/5/1933, thực dân Pháp đưa tàu Ác-măng-rút-xô với 33 lính áp tải, bí mật rời cảng Sài Gòn đưa 89 tù nhân cộng sản đi đày Côn Đảo, trong đó có bà Nguyễn Thị Nhỏ. Khi phong trào Đông Dương Đại hội phát triển mạnh, nhà cầm quyền thực dân Pháp phải nới tay trong việc giải quyết các yêu sách ở thuộc địa. Giữa năm 1935, một đoàn đại biểu Mặt trận bình dân Pháp đi thị sát các nhà tù ở Đông Dương. Trong đoàn có nhà báo tiến bộ Pháp Lu-i-Ma-ri Phe- rơ. Được tiếp xúc với nhà báo này, bà đề nghị ông viết bài tố cáo thực dân Pháp ở Đông Dương. Nhờ sự vân động tích cực của Lu-i-Ma-ri Phe-rơ và tổ chức quốc tế Công hội đỏ tiếp xúc can thiệp, tháng 7/1935, toàn quyền Pháp ở Đông Dương buộc phải ra lệnh đặc xá bà Nguyễn Thị Nhỏ. Đây là một hành động bị bắt buộc của nhà cầm quyền Pháp ở Đông Dương. Chúng chỉ thả một mình bà khi sức lực của bà đã cùng kiệt vì những đòn bị tra tấn đẫm máu của thực dân Pháp. Bà được thả về ở Long Hồ, Vĩnh Long và bị chúng theo dõi, quản thúc cho đến sau Nam Kỳ Khởi nghĩa năm 1940. Từ đó đến năm 1946, bà vẫn sống tại quê, do sức khỏe suy yếu, ngày 21 tháng 11 năm 1946, bà Nguyễn Thị Nhỏ đã vĩnh biệt chồng là ông Nguyễn Văn Phát lúc đó là Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Vĩnh Long và 5 con thơ.

Để ghi nhớ công ơn của người phụ nữ gan dạ, kiên cường trong những ngày hoạt động ở Tỉnh ủy Chợ Lớn, ngày 4/4/1985, Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh ra quyết định đổi tên đường Dương Công Trừng ở Quận 5 thành đường Nguyễn Thị Nhỏ, đúng vào dịp kỷ niệm 10 năm ngày quân và dân ta đánh thắng đế quốc Mỹ xâm lược, xóa sạch chủ nghĩa thực dân và đế quốc trên đất nước Việt Nam – điều mà khi còn sống Bà Nguyễn Thị Nhỏ hằng mong ước.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 18 tháng 8 năm 2020

Trần Thị Thanh Trúc

Phòng Hành chính – Tổng hợp